नेपालकै यस्तो खतरनाक ठाऊँ, जहाँ महिलाको मात्रै यस्तो शासन चल्छ
संसारमा प्राय सबै तिर पुरुषको मात्र शासन चल्ने गर्दछ तर नेपालमै एउटा यस्तो ठाउ छ जहा महिलाको शासन चल्छ । बाह्रघरमुक्तिक्षेत्र गाउँपालिका–१, झार्कोटका लोप्साङ गुरुङ कुनै पनि कामका लागि श्रीमतीको अनुमति लिन्छन् । कुन बारीको घाँस काट्ने, कुन वनमा जाने, कुन गाईगोरु पाल्ने कि बेच्ने, यो वर्ष कुन अन्न लगाउने, मेला÷जात्रा भर्न जाने कि नजानेजस्ता कामका लागि उनले श्रीमतीसँग अनुमति लिनुपर्छ ।
घरको ताला(चाबी सबै पेम्बा गुरुङको हातमा हुन्छ । श्रीमान्लाई कसको मेला पठाउने, आफ्नो कामका लागि को–को खेताला बोलाउने भन्नेबारे पनि श्रीमान्सँग अनुमति लिनुपर्दैन उनलाई । उनी हरेक कुरामा स्वविवेक प्रयोग गर्छिन् । उनीहरू मात्र होइन, मुस्ताङका ग्रामीण भेगमा महिला नै सर्वेसर्वा हुन्छन् । पुरुषहरू महिलाको राय(सुझावमा मात्र काम गर्छन् । ‘लोग्ने त कहाँ जान्छ( जान्छ, घरको अधिकार सबै महिलाकै हातमा हुन्छ’, स्थानीय खेटुप गुरुङ भन्छन्, ‘घरमा महिला ठूलो हो । जे काम पनि उनीहरूकै राय(सुझावले हुन्छ ।’ आफूहरू महिलाको खटनपटनमा रहने उनी बताउँछन् ।
मुस्ताङमा सदरमुकाम जोमसोम रहेको घरपझोङसहित पाँच गाउँपालिका छन् । यहाँ थकाली, ठकुरी, गुरुङ, विष्ट समुदायको बसोबास छ । घरपरिवार हाँक्न महिलाकै अगुवाइ रहने गरेको अर्का स्थानीय झोप्याङ ठकुरी बताउँछन् । ‘पुरुष त बाहिरफेर काम गर्ने हुन् ।
घरचाहिँ महिलाकै भरमा चल्छ’, ठकुरी भन्छन्, ‘तल्लो भेगमा पुरुषको अह्राइपराइ चल्छ, हाम्रोमा महिलाको ।’ ग्रामीण भेगका महिला शक्तिशाली मात्र होइन, सम्मानित पनि रहेको उनी बताउँछन् । ‘आज रमाइलो हेर्न जाम् कि नजाम् भनेर पनि बूढाले घरकी बूढीलाई सोध्नुपर्छ । बूढीले जाम् भने जाम्, नजाम् भने नजाम् ।’ निसन्तान भए पनि दोस्रो बिहे गर्ने चलन नरहेको उनको भनाइ छ । ‘तल्लो भेगमा त छोरा नपाए पनि अर्को बूढी ल्याउँदा रहेछन्’, उनी भन्छन् ‘यहाँ त सन्तानै नभए पनि अर्को बिहे गर्दैनन् । त्यसैले त यहाँ जनसंख्या पनि कम छ ।’
आफ्नो ठाउँमा महिलालाई सर्वेसर्वा मान्ने गरेको अर्का स्थानीय छेवाङ गुरुङ बताउँछन् । भन्छन्, ‘आज रमाइलो हेर्न जाम् कि नजाम् भनेर पनि बूढाले घरकी बूढीलाई सोध्नुपर्छ । बूढीले जाम् भने जाम्, नजाम् भने नजाम् ।’ तल्लो भेगका पुरुषले जागिर खाने र महिलालाई हेप्ने गरेको उनको बुझाइ छ । ‘तल्लो भेगका पुरुषले जागिर खान्छन्, महिलालाई हेप्छन्’, उनी भन्छन्, ‘यहाँ जागिर पनि हुन्न । घरको तालाचाबी महिलाको हातमा हुन्छ । पुरुषलाई खर्च चाहिए महिलासँग माग्छन् । महिलालाई हेप्ने कुरै हुँदैन ।’ बिहेको पनि मौलिक परम्परा छ यहाँ ।
विधिपूर्वक बिहे गरे पनि दाइजो दिने चलन नरहेको स्थानीय बताउँछन् । ‘हामीलाई त दाइजो भनेको के हो भन्ने थाहै हुँदैन’, पेम्बा भन्छिन्, ‘बरु यहाँ त छोरीको बिहे गर्न खर्च छैन भने दुलाहाका खलकले सहयोग गर्छन् ।’ तल्लो भेगमा दाइजोको निहुँमा श्रीमान् श्रीमतीको सम्बन्ध बिग्रिने गरेको सुन्दा अचम्म लाग्ने गरेको उनी बताउँछिन् ।